Srbija u 5 dimenzija

Sumrak rimskog Singidunuma

Negde u vreme Jovijanove smrti dolazi
do opadanja veličine i značaja Singidunuma. Sa padom Dakije on ponovo
postaje pogranični grad, a napušta ga i IV legija Flavija, pa tako
provincija Mezija krajem IV i početkom V veka postaje poprište najezda
Ostrogota, Gepida, Sarmata, Avara i Huna. Ovi poslednji su pod vođstvom
Atile 441 uspeli da zauzmu grad i porobe njegovo stanovništvo. Nakon
Huna, gradom vladaju Sarmati, Ostrogoti, Gepidi pa ponovo Ostrogoti, od
kojih gr Istočno grimsko Carstvo ponovo preuzima 510.

Razorenom
gradu je vraćeno nešto sjaja reformama cara Justinijana, za čije je
vladavine obnovljena tvrđava koja je od 535. Igrala važnu ulogu odbrane
granice. Međutim,sredinom VI veka njene se zidine nisu pokazale dovoljno
moćnim da zaustave prodore Avara i Slovena. Prelazivši iz ruke u ruku,
antički Singidunum se pretvarao u hrpu ruševina. Avarski hagan Bajan,
je, iako je primio hrišćnsku veru od epsikopa Singidunuma, iznenada
napao grad i osvojio ga. U pokušaju vosjkovođa cara Mavrikija, Priska i
Petra, da ga povrate 596, Avari su u povlačenju razorili bedeme i dobar
deo grada. Vizantija ga je ponovo zauzela, ali je ova kratka obnova
prekinuta pobunom vojske protiv cara Mavrikija, umesto kojeg je za
vladara izvikala centuriona Foku (602). U pokušaju da preuzme vlast,
pretendent je odustao od odbrane dunavksog limesa, koji od tada
neometano probijaju Avari i Sloveni. Tako je Singidunum definitivno
izgubljen za Vizantiju.

Sloveni, koji su se u sve većem broju
naseljavali na ovom području, nisu pokazivali interesovanje za
nastanjivanje na ruševinama ovog lokaliteta, kojeg su, kako se čini,
nazivali “belim gradom”, verovatno usled boje kamenih ostataka.

Beograd kroz vreme - Car sugrađanin

Jedini rimski vladar za kojeg je nepobitno
utvrđeno da je rođen u Singidunumu zvao se Flavius Iovianus. Jovijan je
rođen 331.n.e. Bio je sin Flavija Varonijana, komandanta garde
imperatora Konstantina II. Kao tridesetogodišnjak, Jovijan se i sam
uspeo do istog položaja pod imperatorom Julijanom, tokom čije
kratkotrajne vladavine je restituisana verska tolerancija, a
hrišćanstvo potisnuto.

Jovijan je pratio svog cara u
katastrofalnoj ekspediciji protiv Persijskog carstva Sasanida,
okončanoj nakon smrtne rane koju je Julijan zadobio u leto 363. Vojska
je nakon toga izvikala Jovijana za imperatora, koji je zatim dovršio
povlačenje iz Persije ponižavajućim mirom, ustupivši Sasanidima pet
rimskih istočnih provincija.

Tokom Jovijanove kratke vladavine
(jun 363 – februar 364) prekinuta je Julijanova antihrišćanska politika
i počeli su progoni paganskih rituala. Imperator je, međutim, ubrzo
usmrćen otrovnim pečurkama. Sahranjen je u crkvi Svetih Apostola u
Konstantinopolju, a nije ga nasledio nijedan od dva sina koje je imao
iz braka sa ženom Harito, već jedan od njegovih oficira, Valentinijan,
koji je zajedno sa svojim bratom Valensom učvrstio vlast i nastavio
Jovijanovu politiku favorizovanja hrišćanstva.

Beograd kroz vreme - Religija u Singidunumu

Iako je sakralno nasleđe antičkog
Singidunuma prilično bogato, ono je rasuto i fragmentarno, pa omogućava
samo delimične zaključke. Međutim, oni nas upućuju na jednu sinkretičku
mešavinu kultova koji su u gradu koegzistirali do IV veka n.e. Iz
preostalih skulptura, votivnih zapisa i drugih tragova zaključujemo da
su se građani Singidunuma priklanjali Jupiteru, Hekati, Mitri, Bahu,
Heraklu, Fortuni, Silvanu… što ukazuje na visok stepen fuzije
različitih lokalnih i grčko-rimskih verskih motiva. U Singidunumu su
pronađeni tragovi Hekatinog svetilišta, ali ne i drugih hramova, iako
se može pretpostaviti da je grad imao svetilište Mitri i hram Jupitera.

Interesantno je da rodni grad Jovijana, restauratora
hrišćanstva u Rimskom carstvu, nije ostavio direktnih tragova
materijalnih tragova ove veroispovesti. Rani podaci su nejasni, ali
izgleda da je progonjenih hrišćana u Singidunumu bilo već u II veku
n.e. Nakon pobede Konstantina, Singidunum je dobio svoju episkopiju,
podređenu episkopu Viminacijuma.

O čelnicima hriščanske crkve
saznajemo iz verskih raspravi druge polovine IV veka, kada se
Singidunum pominje kao jedno od uporišta arijanstva, hrišćanskog učenja
koje je propovedalo speicfična odnos između Svetog Trojstva. Ovu jeres
u Singidunumu širi episkop Urzacije, koji se na tom mestu nalzio do
370, kao i njegov naslednik Sekundijan (370-381), koji je zbog odanosti
arijanstvu razrešen nakon crkvenog sabora u Akvileji.

Beograd kroz vreme - Rimski Singidunum

Beograd zapravo ulazi u punu pisanu istoriju sa Rimljanima, koji učvršćuju svoju vlast nad obalom Dunava na
prelazu iz stare u novu eru formiranjem provincije Mezija. Ušće Save u
Dunav predstavljalo je za osvajače važnu uporišnu tačku, koju su već
prvih decenija I veka n.e. vojno utvrdili, preuzevši ime obližnjeg
keltskog naselja i latiniziravši ga u Singidunum. Prvih decenija rimske
vlasti Singidunum nije igrao važnu ulogu, stešnjen između dva veća
centra rimske uprave, Sirmijuma (današnje Sremske Mitrovice) i
Viminacijuma (današnjeg Kostolca). U određenim fazama od Singidunuma
bio je veći i Taurunum (današnji Zemun), sa kojim ga je vezivao čak i
most preko Save. Međutim, poslednjih decenija I veka Singidunum dobija
na važnosti kada se u njemu trajno pozicionira IV legija Flavija,
preseljena iz Viminacijuma.

Oko važnog utvrđenja legije, koje je niklo na Kalemegdanu, i čiji se ostaci vide u današnjim bedemima,
nastao je grad od velikog značaja za provinciju Gornju Meziju. Grad se
nalazio nedaleko od kastruma. Iako su njegovi ostaci zatrpani ispod
građevina zidanih u docnijem periodu, još uvek su vidljive terme oko
foruma koji se nalazio na današnjem Studentskom parku. Gradsko jezgro
je zahvatalo današnju Knez Mihajlovu ulicu, Ulicu kralja Petra, i
teritoriju oko Patrijaršije.

U široj oblasti, do Tašmajdana i dalje, protezale su se rimske nekropole. Grad je rastao, postavši
municipija posle 169. godine, a sredinom III veka i kolonija.. Legija
Flavija će u gradu ostati do sredine IV veka, kao integralni deo
odbrane važnog puta Via Militaris koji je povezivao Singidunum sa
Naisusom (Nišom), Serdikom (Sofijom), Hadrijanopolisom (Jedrenima) i
vodio u Konstantinopolj, novu prestonicu carstva. Kroz grad su
prolazili i u njemu boravili imperatori Septimije Sever, Dioklecijan
(295) i Konstancije (349).

Beograd kroz vreme: Prve naseobine

Ostavština iz mlađeg kamenog doba
(neolita) na teritoriji Beograda je neobično bogata. Pripadaju joj dve
distinktne kulture – starija, nazvana starčevačkom, i mlađa, koja nosi
ime vinčanske, po jednoj od velikih naseobina otkopanoj krajem 19. veka
u Vinči.

Ovo naselje predstavljalo je neku vrstu neolitske
„metropole“, jednog od centara kulture koja se prostirala na prostoru
današnje Srbije, Rumunije, Bugarske i Mađarske. Vinčanska kultura je
kroz svoj zenit prolazila oko 4000.p.n.e, iz kog perioda potiču
najbrojniji materijalni ostaci, među kojima najveću pažnju privlače
simboli urezane na posudama i figuricama.

Arheolozi i paleolingvisti se još uvek spore oko prirode ovih tragova. Jedni ih
smatraju samo oznakama, drugi protopismom. Izvesno je, međutim, da je
Vinča za sobom ostavila naprednu sedelačku kulturu koja je savladala i
tehniku prerade bakra, da bi do 3000.p.n.e. nestala pod pritiskom
migracija.

Beograd kroz vreme - prvi Beogradjanin

Iako se prisustvo ljudi na teritoriji na kojoj se danas nalazi Beograd može pratiti od paleolita,
materijalni ostaci koji svedoče o starijem kamenom odveć su oskudni da
bi dozvolili jasne zaključke. Sudeći po nalazima iz regiona, Balkan je
naseljen pre oko 130,000 godina, i po ovom prostoru se u periodu koji
se naziva starijim kamenim dobom (paleolitom) kretao Homo
Neanderthalensis.

Oskudni nalazi ove vrste ljudskog roda
rasuti su od Budimpešte preko Krapine u Hrvatskoj, Bosne i Hercegovine
do Crne Gore i Srbije. Tako je i u Beogradu prilikom izgradnje zgrade
Bajlonijeve pivare 1890, zajedno sa zubima praslona (Elephas Antiquus)
pronađena ljudska lobanja neobičnog oblika.

Ovaj važan nalaz
opisao je 1892. Đorđe Jovanović, profesor beogradske Velike škole,
rasplamsavši tako važnu debatu o prastanovnicima ovog kraja. Na
nesreću, lobanja je nestala u metežu Prvog svetskog rata, pa kao jedini
trag o njoj ostaje crtež sa opisom, iz kojeg se ipak može zaključiti da
je prvi poznati „Beograđanin“ bio neandertalac, pripadnik vrste
ljudskog roda koja je potpuno nestala pre više od 30,000 godina, kada
ga i na ovom prostoru zamenjuje Homo Sapinens Sapiens, direktan predak
današnjeg čoveka.

Beograd kroz vreme - Rimski bunar


Nedaleko od spomenika Pobedniku na
Kalemegdanskoj tvrđavi nalazi se Rimski bunar, jedan od impresivnijih
tragova austrijske vlasti nad Beogradom (1717-1739). U ovom kratkom
periodu, čitav grad je prošao kroz dramatičnu promenu, podređenu
pokušaju da se od otomanskog šehera transformiše u predstražu
Habsburške monarhije. Tako se austrijska vojska, namerna da obezbedi
vodosnabdevanje novoizgrađenoj tvrđavi, upustila u kopanje bunara
dubokog preko 60 metara, prečnika od 3.5 metra. Bunar je snabdeven
dvostrukim spiralnim stepeništem, koje bi omogućavalo vojnicima da bez
sudaranja silaze po vodu i vraćaju se na površinu. Međutim, kao i mnogi
drugi ambiciozni poduhvati iz ove dve decenije, ni Rimski bunar nije u
potpunosti ispunio svoju ulogu. Kopanje je okončano 1731, a inženjeri
nisu uspeli da naiđu na podzemnu vodu kojom bi se napajao, pa se tako,
iako mu je dno ispod nivoa Save, punio bočnim dotokom vode koja sa
sliva sa površine. Nakon austrijskog povlačenja, bunar nije korišćen,
ali ni srušen. Oko njegove prave funkcije ispredale su se legende, pa
ga je Jugoslovenska vojska detaljno ispitala pred sam Drugi svetski
rat, nakon kojeg je stavljen pod zaštitu države.

Kraj dinastije Obrenović

Od početka Drugog srpskog ustanka, koji je
1815. poveo Miloš Obrenović, dinastija koju je utemeljio vladala je
Srbijom nešto manje od devet decenija, sa značajnim prekidima. Nijedan
Obrenović nije bio miran na prestolu – sam knjaz Miloš je proteran iz
zemlje 1839, i u nju se vratio tek dvadeset godina kasnije. Njegov
naslednik, knjaz Mihajlo, ubijen je u atentatu na Topčideru 1868.
Nasledio ga je sin Miloševog brata Jevrema, Milan, koji je vremenom
stekao kraljevsku titulu, ali se 1889. povukao sa prestola u korist
svog sina Aleksandra. U noći 29.maja 1903, grupa zaverenika predvođena
mlađim oficirima upala je u kraljevski dvor, koji se nalazio između
današnje zgrade Predsedništva i gradske Skupštine i usmrtila kralja sa
suprugom, nekadašnjom dvorskom damom Dragom Mašin, koju je Aleksandar
brakom iz ljubavi, uz žestoka protivljenja u zemlji, uzdigao do
kraljice. Njihova izrešetana tela su preneta u malu crkvu na Tašmajdanu
na čijem je mestu docnije izgrađena crkva Svetog Marka, u čijoj kripti
danas počivaju. Budući da nisu imali potomaka, njihovim ubistvom
ugašena je dinastija pod kojom je Srbija stekla međunarodni
subjektivitet, izdigla se od zavisne i buntovne granične provincije
Otomanske imperije do suverenog kraljevstva, počela graditi prve
železnice, puteve, vojsku, administraciju i sticati druga obeležja
moderne države.

Utemeljitelj i vizionar: Rastko Nemanjić

U istoriji pojedinih evropskih naroda postoji
onaj veliki trenutak stupanja na istorijsku pozornicu. Primajući
hrišćanstvo, po pravilu zahvaljujući zasluzi i žrtvi jednog velikog
propovednika, prosvetitelja i na posletku svetitelja, evropski narodi i
njihove države postajali su deo jedne velike civilizacijske porodice.
Ta porodica vremenom je prevazišla okvire hrišćanstva i Evrope, njene
granice u stvari više ne postoje, ona obuhvata čitav Svet. Rastko
Nemanjić (1169/1174-1236) bio je najmlađi sin Velikog župana Stefana
Nemanje. Kao mladić se zamonašio uzevši monaško ime Sava. Zajedno sa
ocem Stefanom Nemanjom, u monaštvu Sv. Simeonom, obnovio je manastir
Hilandar. Za sv. Savu se vezuje obnova i konačno utemeljenje
hrišćanstva u Srbiji. Sv. Sava je postao prvi srpski zakonodavac,
sastavivši čuveno Zakonopravilo (Nomokanon ili Krmčiju). 1219. godine
uspeo je da izbori samostalnost – autokefalnost za srpsku crkvu. Pored
toga što je bio veliki reformator i prosvetitelj sv. Sava je bio i prvi
poznati veliki putnik iz Srbije. U nekoliko navrata obišao je čitav
Levant – Svetu Zemlju, Egipat i Malu Aziju.

Zaharija Orfelin, pionir srpske štampe i prosvetiteljstva

Zaharija Orfelin (Vukovar, 1726 - Novi Sad,
1785) je jedna od najznačajnijih ličnosti rane moderne srpske kulture.
Uprkos nedostatku pisanih dokaza, po svoj prilici mu je pravo prezime
bilo Stefanović. Karijeru je započeo kao učitelj, a 1757. je postao
kancelar u službi mitropolita Pavla Nenadovića. U Sremske Karlovce je
doneo štamparsku presu na kojoj je otiskivao knjige i grafičke listove.
U Veneciji je 1761. u štampariji Grka Dimitrija Teodosija objavio svoju
pjesmu Gorestni plač, prvo štampano pesničko delo kod Srba (original je
izgoreo u Narodnoj biblioteci tokom bombardovanja 1941.). Izdao je
Slovenski bukvar (1767.), udžbenike latinskog jezika, kalendare i niz
drugih knjiga. 1768. je izdao jedini broj Slaveno-srpskog magazina,
prvog srpskog časopisa, a 1772. dvotomnu knjigu Život Petra Velikog, sa
posvetom tadašnjoj ruskoj carici Katarini Velikoj. Orfelin je podržavao
doktrinu prosvećenog apsolutizma i veoma se trudio da politiku
austrijskog i ruskog dvora učini pogodnijom za srpske interese, a i ako
je pisao na slaveno srpskom jeziku primetna je bila njegova naklonost
upotrebi narodnog jezika u književnosti. Do kraja života se bavio
bakrorezom, naučnim, publicističkim i enciklopedijskim radom, postao je
član bečke Akademije slobodnih umetnosti, a za umetnički rad odlikovala
ga je austrijska carica Marija Terezija.

Milan Kujunčić – Aberdar: pionir srpske filozofije

Milan Kujunčić - Aberdar (1842 – 1893.) je
jedan od prvih srpskih filozofa, a bio je i vrlo svestran
intelelektualac, političar i državni službenik. Rođen je u Beogradu u
brojnoj, imućnoj i obrazovanoj građanskoj porodici. Završio je osnovne
studije na Pravnom odseku Liceja (preteča Beogradskog Univerziteta), a
za vreme turskog bombardovanja Beograda 1862, posle incidenta na Čukur
česmi, postao je konjički desetar, mada je u ratovima za oslobođenje i
ujedinjenje 1876 – 1878. bio komandir artiljerijske baterije.
Filozofiju je studirao u Beču, Minhenu, Parizu i Oksfordu. Odmah po
povratku 1866. je preuzeo katedru za filozofiju na Velikoj Školi
(naslednica Liceja), ali je taj posao izgubio kao ubeđeni liberal i
protivnik režima Kneza Mihajla. Bio je i urednik i recenzent u mnogim
omladinskim, političkim i književnim časopisima, uključujući i one
izdavane u emigraciji. Posle atentata na Kneza, Namesništvo naklonjeno
liberalima postavilo ga je za sekretara MUP-a, a kasnije se vratio na
Veliku Školu i bio prvi sekretar Narodne Skupštine. Posle rata 1878. je
prešao u tabor naprednjaka, tj. srpskih konzervativaca. U njihovim
vladama je kao ministar prosvete značajno unapredio srpsko školstvo i
nauku, a bio je i potpredsednik i predsednik Narodne Skupštine i
ambasador u Rimu. Od novca koji je ostao posle njegove smrti formirana
je zadužbina iz koje su od 1931. do 1940. dodeljivane nagrade za
književne i naučne radove.

Prve železnice u Srbiji
Pored ostalih, Srbija je na Berlinskom
kongresu 1878. na kome je dobila i nezavisnost, preuzela i obavezu da
izgradi železničku prugu Beograd – Niš – Vranje u roku od tri godine,
što je potvrđeno i 1880, bilateralnim sporazumom sa moćnim susedom –
Austro Ugarskom. Pruga je praktično trebalo da poveže granicu sa Austro
Ugarskom, na kojoj se nalazio Beograd, sa južnom granicom Srbije, prema
Turskoj, blizu koje se tada nalazilo Vranje. Radove je svečano otvorio
tadašnji vladar, knez (kasnije kralj) Milan Obrenović. Ugovor sa
investitorom, francuskom kompanijom Generalna unija, sklopljen je na 50
godina 1881. Uprkos propasti ove firme već 1882. izgradnja pruge nije
obustavljena, poto se našlo dovoljno drugih francuskih investitora. Prva
vožnja je izvedena na relaciji Beograd – Niš – Beograd, 23. avgusta
1884, a putnici su većinom bili poslovni ljudi iz Beča, Budimpešte i
Pariza, koji su u Lapovu ugošćeni doručkom, a u Nišu banketom. Krak od
Niša do Caribroda (danas Dimitrovgrad) na Bugarskoj granici izgrađen je
tek 1887, usled srpsko – bugarskog rata, a 1889. je formirana Direkcija
srpskih železnica, kojoj je prvi direktor bio inženjer Dimitrije
Stojanović. 1885. je izgrađena železnička stanica u Beogradu koja je i
danas u funkciji, a iste godine je počela sa radom i Železnička
radionica Niš, čiju tradiciju danas nastavlja Mašinska industrija.

“Car” Jovan Nenad

Jovan Nenad (poznat i kao Crni Čovek) je bio
vođa srpskih najamnih vojnika u južnoj Ugarskoj (Mađarskoj) u periodu
kada je ta država, posle poraza i pogibije kralja Ludviga Jagelovića u
bici sa Turcima kod Mohača 1526, zapala u stanje potpunog rasula. Pošto
su se ugarski velikaši podelili na pristalice pretendenata na presto,
Ferdinanda Habsburškog i Jovana Zapolje, u tako započetom ratu Jovan
Nenad je sa svojim saborcima odigrao značajnu ulogu. Privremeno je
sprečio je tursku najezdu sa Juga, zagospodario Bačkom i delovima
Banata i Srema, „prestonicu“ uspostavio u Subotici i proglasio se za
cara. U ratu je prešao sa Zapoljine na Ferdinandovu stranu. Posle više
bezuspešnih pokušaja Zapoljine trupe su uspele da Jovana Nenada poraze
i potisnu iz Subotice u Segedin, gde je smrtno ranjen u atentatu.
Uprkos tome, Ferdinand je uspeo da pobedi Zapolju, čije su trupe bile
iscrpljene borbama protiv srpskog „cara“, pa je Ugarska podeljena
između Habsburgovaca koji su zavladali zapadnom trećinom zemlje i
Osmanlija koji su na ostalom delu njene teritorije uspostavili
neposrednu ili formalnu vlast. Mnogi istoričari smatraju Jovana Nenada,
uz poslednje despote iz 15. i 16. veka, začetnikom ideje srpske
državnosti na teritoriji Vojvodine.

Ubistvo kneza Mihajla

Knez Mihajlo Obrenović je tokom svoje druge
vladavine (1860 – 1868.) sprovodio značajne pravne, političke,
administrativne i vojne reforme, pomagao je razvoj nauke, prosvete i
kulture, a vodio je i izuzetno aktivnu spoljnu politiku koja je, između
ostalog, rezultirala i dobijanjem (1867.) suvereniteta nad šest gradova
u kojima su do tada bile turske vojne posade – Beogradom, Šapcem,
Smederevom, Užicem, Soko – Gradom i Kladovom. Uprkos tome što je imao
dosta političkih protivnika, kako u zemlji tako i van nje, njegova
tragična smrt je bila posledica lične netrpeljivosti članova trgovačke
porodice Radovanović – braće Koste i Pavla. Zaverenici su iskoristili
običaj Kneza da se šeta kroz park Košutnjak bez brojnog obezbeđenja, pa
su njemu, njegovom ađutantu Svetozaru Garašaninu, njegovoj sestri od
strica Anki Konstantinović i njenoj ćerki Katarini postavili zasedu 29.
maja 1868. Pored samog Kneza, poginula je i Anka koja je pokušala da ga
zaštiti, dok su Garašanin i Katarina Konstantinović ranjeni. Zaverenici
su pohvatani u Topčideru odmah po ubistvu i streljani iste noći na
Karaburmi, ali je u zvaničnom saopštenju stajalo samo da su ubice
strani plaćenici.

Strani najamnici srpskih vladara

Jezgro oružane sile srpskih srednjevekovnih
kraljeva činili su strani najamnici, neka vrsta garde koje su kraljevi
sami plaćali. Ova pojava je naročito došla do izražaja od vladavine
Stefana Uroša II – Milutina (1282 – 1321). Najamnici su bili vitezovi
sa Zapada, prvenstveno Italijani, Nemci i Španci, ali i pripadnici
istočnih nomadskih naroda, kako hrišćani tako i muslimani - Kumani,
Turci, Tatari, Alani i drugi. Oni su bili često angažovani u ratovima
protiv Vizantije, Bugarske i Ugarske (Mađarske), ali je bilo i
slučajeva pobuna najamnika i nihovih ratnih izdajstava u kriznim
situacijama. Nemački vitez najamnik Palman je, međutim, bio veoma
uticajan na dvoru cara Dušana (1331 – 1355). Pustolovine nekih među
najamnicima srpskih kraljeva dobili su svoje opise i u srednjevekovnoj
viteškoj epskoj poeziji.